In zijn nieuwste 'bewijs uit het ongerijmde' speculeert Saramago over hoe de mensen zich zouden gedragen wanneer de dood plots niet meer toeslaat, of wanneer hun sterfdag op voorhand per brief wordt meegedeeld. Chaos natuurlijk. In het eerste geval ? onderwerp van de eerste honderd pagina's ? raken de rusthuizen overvol, zitten de begrafenisondernemers zonder werk, zitten vele families opgescheept met bedlegerige zieken die maar niet willen sterven, heeft de katholieke kerk het moeilijk haar dogma's overeind te houden etc. Maar toch vindt de menselijke creativiteit een uitweg: de 'maphia' organiseert, in stilzwijgende overeenkomst met de regering, reizen naar het buitenland, alwaar men alsnog de dood vindt. Erger is het in het tweede deel van de roman, wanneer de dood, die zich ondertussen gemanifesteerd heeft in de media, haar taak weer opneemt maar de mensen vooraf waarschuwt. Zij die haar paarse brief ontvangen en ontsporen in ofwel wanhoop ofwel liederlijk gedrag. De mens lijkt dus enerzijds nood te hebben aan de zekere dood, vooral van de anderen, maar anderzijds niet op voorhand te willen weten wanneer precies zijn levensdraad doorgeknipt zal worden.

Zoals alle recente romans van Saramago mag deze absurde parabel 'filosofie light' genoemd worden. Door de werkelijkheid onderuit te halen, demonstreert hij natuurlijk hoezeer we op de dood vertrouwen en hoe we ermee omgaan, maar hij gaat niet diep in op de grondslagen daarvan, en nergens verrast hij met nieuwe inzichten. Zelfs de passages waarin geestelijken of filosofen discussiëren over de gevolgen van het verzuim van de dood, blijven kort. De meeste aandacht gaat, zoals zo vaak bij Saramago, naar de voortmalende raderen van het alledaagse en politieke leven, bv. in de bedrijfsstrategieën van de begrafenisondernemers of de lange onderhandelingen tussen de regering en de maphia. Er valt voldoende te lachen, en natuurlijk is er zijn vertrouwde, mooie stijl, zijn lange, meanderende zinnen waarin verschillende registers en stemmen vermengd worden. Zoals steeds weidt Saramago uit over allerlei details en geplogenheden van de menselijke interactie en taal. Grappig is dat hij blijkbaar de noodzaak voelde om zijn uitwaaierende stijl te verdedigen. Zo countert hij de "liefhebbers van de laconieke manier", omdat hij nu eenmaal "de setting" en "de context van de kwestie" moet neerzetten. Maar misschien moeten we hier eerder besluiten dat de tachtiger Saramago liever zijn bekende formule en stijl toepast, dan zich aan vernieuwing te wagen.

Toch heeft hij nog een aardige verrassing in petto: in een derde wending gaat de roman een tegengestelde richting uit en wordt de dood zelf een poets gebakken. Een van haar brieven komt steeds maar terug. De dood gaat op onderzoek uit, maar haar wraakactie heeft onverwachte, persoonlijke gevolgen. Een bijna romantisch en alleszins licht positief einde, zij het dat een strekking van die aard bij Saramago natuurlijk goed verscholen zit tussen de polyfone zinnen, en nog wat venijn in de staart heeft.





[Chris Bulcaen] Verberg tekst

De Portugese schrijver Saramago (1922, Nobelprijs 1998) blijft ook op hoge leeftijd productief. Zijn nieuwe roman is gebaseerd op een idee: wat er gebeurt als de dood staakt. Grote verwarring wanneer er opeens niemand meer sterft in dit land. Voor de kerk, ziekenhuizen en bejaardenoorden, begrafenisondernemingen en verzekeringen breken zware tijden aan. En wat te doen met de stervenden? Slimme mensen brengen hun terminale familieleden de grens over, waar ze meteen sterven. De meest penibele vraag wordt: wie gaat straks de pensioenen betalen? De dood zelf doorbreekt de impasse met een brief waarin ze meldt dat er weer gestorven gaat worden. Haar handschrift is dat van een jonge vrouw. Het nieuwe is dat voortaan iedereen een week van te voren per brief gewaarschuwd wordt. Een brief keert bij haar terug, keer op keer, en dat is de dood haar eer te na – als zij op zoek gaat naar die ene dwarsligger volgt er een bizar sprookje. Zelfs Saramago houdt het echter niet helemaal vol: een roman met maar een thema. Volle bladspiegel, normale druk. Verberg tekst